129:TOOBAK

Den Toobaksplaent

Toobak wert gemokt van ne plaent dieë n in ’t Latain “Nicotiana tabacum” genoemd wert. ’t Is ne plaent van dezélefde saurt as de tomate n én de petaete. Dee were “Nachtschoadege” genoemd én ze zén amel min of mieër gifteg.
Oe laengk da t de meingse al gesmoeërd éme da wét neemand zjust te zége. Vreuger weer er no t schaint alieën toobak gesmoeërd in Zoid-én Midenameireka. D’audst’ afbeildeenge van smoeërende Maija-Indijoane zén van-- schate ze -- 300 joar noa Kristes.
In Uiraupa zén z’ieëst toobak begine smoeëre noada Kolumbus in 1492 zogezei Ameireka ontdékte. (‘k ém menaige altaid afgevroagd oo da g’e laend kunt ontdéke wer da d al meingse woeëne; mor joa, da woare nateurlek in d’oeëge van dee konkistadaures mor wilde bieëste ) Mor zoewas naa soemege noases unaige gon bemooje mé t de zoake van aender laende oemda s ze petrol gerauke n éme, zoe wau Kolumbus ne kertere wég nor Indije n oem doar spéseraije te gon oepkoeëpe n én mé j en dike weengst in Uiraupa voeërt te verkoeëpe. Da t em nen dike keimel geschaute n ei da d éme z’al laengk vergeite. De sukelér docht da t em in Indije n oangekaume was én deroem noemde n em dee “bieëste” dan mor Indijoane.
Kolumbus ad al gezeeng da t Indijoane gedroeëgde bloare n oeprolde n én dan oanstoake oem de smoeër oep te zoige. Mor de spanjorde dochte da t da ieën of aender aides gebroik must zén.
Oep zen twide rais must Kolumbus van de paus e kopel moneke meineime oem “de blaide baudschap” te breinge, mor aigelek faitelek wauwe z’alieën mor un zake vule. Tone gaud éme ze van Ameireka no Spanje geslépt. Ieën van de monike n eeld goo w in d oeeëg oo da t dee j Indijoane stoonge te pafe. Ze gebrekte e saurt paip mé twieë beskes dee z’in un nuisgoate stoake. Ze snauve dieë smoeër oep én gerokte doarduir in e saurt roos. D’aender Indijoane stoonge der dan mé bewaungdereeng no te zeeng .”Oviedo”[ ovjeedoo], ne Spoanse schraiver wist te zége da s ze dee paip “tabako” noemde. Loater weer dieë noam gegeive on de plaent dieë gesmoeërd weer.
Auver ’t algemieën vaungde de zoegenomd’ontdékeengsraizegers toobak mor e vees geval. Alieën matroeëze n én soldoate pafte wél is,mor dan in ’t genipt. Dee j indijoanse gewoeëntes vaungde ze mor en smèèrege bedooneeng wer da strénge strafe n oepstoonge. Mor soemege matroeëze brochte da ch goedsje mei nor Uiraupa w én geenge in ’t aupenboar ston smoeëre.
Der was er zélefs ieëne dieë der benoa ver oep den braendstoapel weer gezét. De meingse dee j em zoage smoeëre dochte da t em van den deuvel bezeite was én geenge n em oankloage. Gelukeg vlaug em alieën mor ver e poar joar in de barbitsjes.

Réklam zoe was naa nimer muigelek zau zén

Joare loater dochte ze da toobak e saurt midel was oem alerlai ziktes te geneize. Ne Fraensman, “Jean Nicot” , dieë gezaent was in Lisabon, schreif zélefs in 1559 no de Franse kuineeng da toobak en oitsteikend mideltsje was teige koppain. ’t Gevoleg was da d auveral in Uiraupa de meingse toobak geenge plaente ( der woare blaikbor vaul meingse mé koppain in dieën taid)..
In Ameireka , in “Virginia”[verdzjinija] begone d’eingelse koloniste toebak te verbaawe. As ze nor un gebaurtelaend truggeenge veele z’oep oemda s ze paipe smoeërde. Van ’t momeingt dat er nen eingelse n eidelman begon te smoeëre --- Sir Walter Raleigh [seër woalter roali] nautabeine ---- zag neemand er nog groate n in.
Der kwoame toobaksoize, zowas er oek wain-én beeroize woare. Aigenoardeg genoeg weer er gesprauke van “toobak dreengke” . In Oland sproake ze van “toobak zoige”. Alieën raike meingse koste n unaige da toongs pérmiteire want den toobak was vrieëselek deur..
’t Schol oek ni f vaul of den toobak weer toongs al verboije. Den eingelse kuineeng “Jacobus I” [ jakaubus den ieëste] ---dieë kuineeng was van 1603 tot 1625--- wau w et verbieëje. Er verschein e pamplét mé t den titel “Misocapnuc” [misokapnoek] , wa s zoevaul wilt zége as “ Smoeëroater”.
Doarin stoong aungderaendere da toobak ieëlemoal ni ch geneiskrachteg was én da smoeëre barboars was én e gevoar ver d’eingelse noase. Mor d’Eingelsmane wauwe ni nor em lestere. Ze bleive vaerder toobak smoeëre.

Stillèève mé Stoempels

De volgende kuineeng ,” Karel I “ [koarel ieën] --- wer da loater e maerek van sigaere no genoemd weer---, docht er aenders auver. Mor zain rédeneireeng was : as ze dan toch wile vaerder smoeëre, dan zal ekik er ver zerege da t da ch géld in de stoatskas breingt. “Karel I “[koarel ieën] zei da d eederieën mocht smoeëre zoevaul as em wau . Doarmei weer em dan oek den oitveengder van d’aksainze n oep den toobak. Doar zite wai na nog altaid mé ch geschaure. Ge zee j as ’t géld oepbreingt ver de stoatskas dan mag ales !
Teige ’t eingde van d’achtteengd’ ieëw begone z’in Uiraupa , néfe proime, snoive n én paipsmoeëre, oek mé sigaere. De spanjorde zén oep da ch gedacht gekaume. Stilekesoan begone z’in ieël Uiraupa sigaere te pafe.

E Kuboans Maske mé j en Avanasigaer

Auveral in Uiraupa. weere d’Eingelse noagopt én kwoame n er schandoaleg’ oeëge takse n oep al wa mé smoeëre n én ‘t dreengke van staereken draengk te moake n ad.
In vaul laende begoste ze toobak te fabriseire mor de kwalitait weer er ni beiter duir. Der was nen taid da f vaul meingse zélef tois toobak probeirde te kwieëke, mor dan kwoame de groeëte sigaerefabrike. Doar kon de klaineman nateurlek ni teige n oep.
Weroem da s ze naa zoe vrieëselek tekieër gon teige n al dee smoeërders is ver mai e groeët gretsel. Joarelaengk éme ze da d amel toogeloate want ’t brocht vaul poong in de stoatskas. Naa were z’on de schaendpoal genoageld én were z’apoart gezét gelak besmételeke zeeke. Aigelek zén da meingse n oem kompase mé t’éme. Zjust gelak de zatlape (wer da t de stoatskas oek ne schoeëne seingt on verdeengt) én de meingse dee wa tevaul vét on un laif éme ange (én dee ze soems gi waerek wile geive of dee mieër verzeikereeng mute betoale). In dee gevale spreike we van “draengkzucht” én “vétzucht”. “Zucht” is en aender waurd ver zikte. Da s zen zeeke meingse dee we teige n unaige zauwe mute beschaereme. Mor dan ni j oep dee maneer. We muige n er gin misdoadegers van moake. Ge mut lèève n én loate lèève. We weite al laengk da smoeëre ni gezaungd is. Ni f ver oe loonge( of dee van en aender) én ni f ver oewe portemenei.
De kloo w is da’k in men gazét geleize n ém da t de joonge meingse dee nog no ’t schaul gon oep de speilpletse zauwe meuge smoeëre (da d ieët nog altaid zoeë, mor der wert ni f vaul nimer gespéld oep de koor van de schaule). Naa verstoan ek er ieëlemoal ginen bal nimer van. Na zjust dee gasjes dee van joongsaf zauwe mute gelieërd were da smoeëre ni t duigt ! Snapt egai j et nog ? Dan zége soemege psicholauge n én pédagauge : “ A g’et verbieët, dan gon z’et zeiker doong.” Alei, veroit schaft dan ale wéte n én régelemeingte mor af ! Begint mor al mé t schaulréglemeingt !