054:Wee wert de Krak van de Fritzak ?

Taides de Weik van de Frit wert er ne wédstraid ”De Krak van de Fritzak” oitgeschreive oem te zeeng wee da t den béste én de schunste fritzak kan moake. De gelukzak dieë da zal wine krai €500 in zene spoarpot. ’t Is “Herr Seele” dieë peiter spélt. A j ei ne ruize fritzak gemokt dieë ge kunt gon zeeng oep de Greungplets taides de Weik van de Frit van 24 novémber toténmé 3 désémber.
Nog ni s zoe laengk geleije kon d’in aungs landsje auveral on oe tréke geroake a g’e farem pak frite wau w éme. Néfe de kaerek, oep de mart , langs de boan, in ieël vaul stretsjes stoonge ze, de “fritkaute”. Vaul van dee fritkaute woare duir amateërs inieëngestoeëte. Da muste gin luksekromekes zén. A ge mor e gooj pak frite kon kraige mé derbai ne gebake sérvela j én en klot majonèès. Seidertdeeng zén der al vaul van dee fritkaute mute verdwaine n oemda t er van dee peepaus zén dee de barakskes ni schoeën genoeg én ni prauper genoeg vaungde .Da léste was soems wél woar, mor de mieëste fritkaute woare prauper én gezéleg. Ze bewèèrde n oek da s ze ni paste in’t laendschap. Joa men oeër, as er na j eet was da d in aungs laendschap paste dan was et toch wél e gezéleg fritkot mé ne zjendaerem van en frituriste vuir uire fritkeitel. Nei, ’t was dieë Pieër ni! E fritkot was ni sjik genoeg én der must plets gemokt were ver modern’apartemeingte n en weengkelseingtrums. Soemege frituriste n éme unaige n oangepast. Z’éme n et tradis-joneil fritkot afgebrauke n én vervange duir ale saurte “gebaawe”. Soems éme z’en aa otobus of en kamjonét oepgelapt én oemgebaud oem er en friteur van te moake, soems trék et mieër oep ne karavan of ne Zwitserse sjalé. En aereg geval van afvalegad van aungs folkloristis fritkot zén de fritebakers dee gewoeën ne weengkel in en ois ginstalèèrd éme. Nog aereger veengd ekik dee misbaksels dee j eroit zeeng as ne n afgedaengkte muibelweengkel of e sjik restorâ da d on loager wal gerokt is. In dee léste tristege fritinstéleenge n is de gezélegad vaer te zeuke. Dan kun d’al eivegoo no zoeë’n Ameirekoans frèètkot gon woar da ze de grutste roemel verkoeëpe n oem duir oe strot te joage. Verstoa, me ni f verkieërd: ik gon af én too w oek is mé f vreengde nor e restorâ, oem is eet aenders t’eite .En wil de geloeëve da ‘k dan benoa w altaid frite ba mene pla mut éme. Ge zee d as goojen Béleg kun d’et ni loate. Wa zau w et lèève tristeg zén zaungder aungs frite ! ’t Ieëste dan nen Béleg doo d as em in ’t boiteland zit, da d is oep zeuk gon nor e restorâke wer da s z’eet mé frite sérveire.
Paul Ilegems, ne gescheedenisschraiver van Aentwaerepe, ei d auver de fritkaute twieë boeke geschreive ( ge kunt ze neeverans nimer koeëpe !). ’t Zén Boeke ver verzoamelérs gewere.

Wee frite zei, zei nateurlek oek “petaete”. Zo wa ge mesjin wél wét éme de zoegenomde Spoans' ontdékeengsraizegers de petaete vanoit Ameireka nor Uiraupa gebrocht. Al gaa weere z’eer oek oangeplaent én begone n en aungderdieël te were van de boasisvoodeeng van vaul Uiraupejoane.
Petaete weere n er geplaent in aungs landsje al van in de 17d’ ieëw. Der woare toongs dikwels perjaude dat er oongersnoeëd was. Dee petaete n oit Ameireka woare dus ieël wélkom. . A ge ne zeikere J.Gérard mut geloeëve dan weere n er al in 1680 frite gebake in de Moasvalai. Worschainlek bakte ze dee j oep dezélefde maneer as da ze viskes bakte.
D’ieëste tipis Bélgise fritkaute dateire van 1857. In de Woalse gazét “Courrier de Verviers” stoong er toongs en artikel auver ne zeikere Fritz dieë ze “le roi des pommes de terre frites” ( de keuneeng van de frite) noemde. Dieë verkocht klain én groeëte pakskes frite dee j em “une russe “ én “un cosaque” (een russin én ne kozak). noemde. Oep 't éngd van de 19d’ ieëw stoonge er al fritkaute in verschilende bélgise steide. Mor ’t was toongs da t d’Eingelse n aungs kwoame n élepe in den Ieëste Wèèreldaurlog da t de frite miër én mieër bekénd gerokte. D’Eingelse noemde ze “French fries” worschainlek omda t de voortoal in ’t Bélgis leiger toongs Fraens was. Auveral in de wèèreld zén er naa dee j aungs Bélgise frite zoe noeme, aloewél ze mé Frankrek niks te moake n éme. Ze zén van aungs én zoeë mut da blaive. Mor probeirt da nen Ameirekoan mor is on ze verstaend te breinge !

Flak ba de Groeëte Mart is er en friteur werda z’e spés-joal Aentwaereps simbaul gemokt éme ver de geleigenad. Z’éme doar de A van Aentwaerepe n oep zene kop gezét zoda’t oep e fritzakske gelékt én dan éme z’er van bauve fritsjes baigetieëkend. ’t Is na mor ’t aupe da t er gin azainpisers van ’t Schoeë Verdeep gon réklameire oemda d un simbaul oep zene kop gezét is gewere. D’aigenorés van de friteur ---dee tusenokskes en Engelse medam is dee j eer 27 joar geleije oangespoeld is--- verdeideg d uiraige duir te zége da d et gin kopee j is mor en parodee. Ge zee s z’is ni j oep uir maungdsje gevale n én dee joare da s z’in Aentwaerepe n al is éme uir goo gedoan. Den Aentwaerpse n eumor ei f van uir en écht’Aentwaerepse gemokt. Alei lot aungs zége: “z’is gintégreird wa da ge ni f van al d' oangespoelde kunt zége.

‘k Zau wile n aindege mé j e poar fritemopekes dee’k al surefend teigegekaume zén.

Wa d is er lésbis én bakt fritsjes? >>> ne fritpot

Wa d is véfteeeng meiter laengk én steengt no frite ? >>> En otobus vol Bélege

Wa krai d’ a ge nen Béleg kroist mé nen eengkvis? >>>’k Zau ni weite:mor ’t zal wél rap frite kune eite.

Menieërfrit én Medamfrit lige soame n in ’t béd. ’t Is wéral en tadsje geleije da z’et nog is gedoan éme. Menieërfrit vroagt on Medamfrit : “wa t deingt ‘e ? Zule w’et nog is doong ?>>>Nei, zei Medamfrit, ‘k ém kétsjep.

Ze zite aletwieë j al e poar jorekes oep tram 8 én aféntoo sloage z’er al is néfe.Zei s zai: “Schat, ‘k zau gèère n e krèèmgelaske n éme mé t drai bolekes vanij. Da’s goo zei d uire lakere. Dan zal ekik e krèèmgelaske mé sjokelat neime. A trékt zene frak oan én zai zei: “Wét de nog wa t da ge mut meibreinge ?”Joa,joa, gai wil d e krèèmgelaske mé t drai bolekes vanij én ike n e krèèmgelaske mé sjokelat.”En tadsje loater komt em tois mé twieë zakskes frit. “Zee de na wél, keeke, ‘k ad et nog zoe gezei. Ge zé g et wér vergeite, ei. Woar is de majonèès ?

’t Vleegtoig zit krobedevol. En ieël ploog foetbalfanoate n ei frite meigebrocht én derbai moake ze nog énorem tamtam. De stjoewardés probeir un te kalmeire. Da lukt noa w en alefureke. De pilaut vroag d on de stjoewardés :” Oo w é de da kune barlike ?” Doaroep zei t de stjoewardés: “’K ém z’amel e pakske frite gegeive n én gezei da z’et boite muste gon oepeite".

Leengk:

http://www.weekvandefriet.be/