130:'t Marjabéld Stieënaawersvést_Kerte Riderstrot

’t Marjabéld oep den oek van de Stieënaawersvést én de Kerte Riderstrot

Eedere raséchte Aentwaerepenér wét nateurlek da d Aungze Live Vraa de patroeënailege n is van ’t Stad. Deingt mor éfkes on de Livevraawentaure van de Katedroal én da béld in de vuirgeivel van ’t Stadois én nateurlek ne n ieële rieësem bélde n én béldsjes on zoevaul geivels én oep stroatoeke .

On ’t Stadois stoong aigelek oeërsproongkelek tot in 1587 et béld van Broabau gemokt duir Philip de Vos , die n oek de bélde van “Justitia én Prudentia” (in ’t Aentwaereps “Geréchtegad én Inzicht”) gemokt ei, dee deraungder ston. Tusen okskes ’t is ni “Justitia én Sapientia “( in ’t Aentwaereps “Geréchtegad én Waisad “) of Justitia én Pax ( in ’t Aentwaereps “Geréchtegad én Vreide”) zoe w as soemege schraivers bewèère. ‘k Ém eer fotaukes van Justitia én Prudentia erbai gezét ver wee j er mocht on twaifele.

Oep den oek van de Stieënauwersvést ( numerau 22 nautabeine) én de Kerte Riderstrot ,éme ze vuirege muingd oep de 17den ogustes--- oem zjust te zén--- e geréstoreird Marjabéld inguldegd. De réstoroase is’t waerek van “Ver Krois én Béld”, en verieënegeeng dee zeregt ver ’t aungderaud én de réstoroase van de Marjabélde in Aentwaerepe.
Et oeërsproongkelek Marjabéld weer vreuger “Aungze Live Vraa van Baistaend én Viktaure” genoemd. Oep ’t eingd van d’achtteengd’ieëw is da f verdweine taides ‘t Fraens Beweengd oemda s ze toongs van gin ailegebélde wauwe weite.
Der weer e neef béld gemokt in 1814. Da’s ’t waerek van den béldaawer De Greef [de greif] . Z’éme--- n in den ateljei van Geneviève Hardy [ genevjèèv ardi]---et béld naa w oepternift geschilderd noada s ze d’aa vaeref er ade af gedoan. ’t Kineke Jeizes da ch gin aermkes nimer ad éme z’ ieëmel trug kompleit gemokt én z’éme neef kroeëne gepletst ---dee woare verdweine in de joare féfteg van de vuireg ieëw .Ne schoeëne n alefraungde loifel beschaeremt naa et béld én ’t kom d oek beiter oit teige nen blaawen achtergraungd.
Den oek van de Stieënaawersvést én de Kerte Riderstrot is ieën van de schunste pletskes van ’t Seengt-Andreeskwarteer.Van eeroit bauve da kroongkelend stretsje n é d’e schoeë zicht oep den baroken taure van de Seengt-Andreeskaerek én in ’t begin van de stroat ston er on de twieë kaente van dee j aa trapgeiveltsjes dee j al duir vaul leefébers getieëkend, gefotegrafeird of geschilderd zén gewere. Oek duir mai nateurlek, wa d a de na gedocht !
De volgenden dag ---oep de zaungdag den 18de mai----trok er smoregesvreug en prosése vanoit de Seengt_Andreeskaerek nor da béld én weer et ofis-jeil inguldegd én gewaid duir de pastoeër.Dieë n ad den dag van ze lèève want ’t was al joare geleije da t er nog zoevaul belangstéleeng was ver zoeën maniféstoase.

As ge den taid veengt go t dan is no de Stieënauwersvést no da béld zeeng.’t Is de moojte wèèrd ! Ge mut derver ni katoleek zén: da béld is oemes en aerefstuk van ’t Seengt-Andreeskwarteer, ’t is nen brok Aentwaerepse folklaure n én de kristeleke voeërtzéteeng van de godin Isis oit d’audégiptise mitologee ( da f ver wee ’t nog ni s zau weite). .

Leengk: http://www.verbeelding.be/

129:TOOBAK

Den Toobaksplaent

Toobak wert gemokt van ne plaent dieë n in ’t Latain “Nicotiana tabacum” genoemd wert. ’t Is ne plaent van dezélefde saurt as de tomate n én de petaete. Dee were “Nachtschoadege” genoemd én ze zén amel min of mieër gifteg.
Oe laengk da t de meingse al gesmoeërd éme da wét neemand zjust te zége. Vreuger weer er no t schaint alieën toobak gesmoeërd in Zoid-én Midenameireka. D’audst’ afbeildeenge van smoeërende Maija-Indijoane zén van-- schate ze -- 300 joar noa Kristes.
In Uiraupa zén z’ieëst toobak begine smoeëre noada Kolumbus in 1492 zogezei Ameireka ontdékte. (‘k ém menaige altaid afgevroagd oo da g’e laend kunt ontdéke wer da d al meingse woeëne; mor joa, da woare nateurlek in d’oeëge van dee konkistadaures mor wilde bieëste ) Mor zoewas naa soemege noases unaige gon bemooje mé t de zoake van aender laende oemda s ze petrol gerauke n éme, zoe wau Kolumbus ne kertere wég nor Indije n oem doar spéseraije te gon oepkoeëpe n én mé j en dike weengst in Uiraupa voeërt te verkoeëpe. Da t em nen dike keimel geschaute n ei da d éme z’al laengk vergeite. De sukelér docht da t em in Indije n oangekaume was én deroem noemde n em dee “bieëste” dan mor Indijoane.
Kolumbus ad al gezeeng da t Indijoane gedroeëgde bloare n oeprolde n én dan oanstoake oem de smoeër oep te zoige. Mor de spanjorde dochte da t da ieën of aender aides gebroik must zén.
Oep zen twide rais must Kolumbus van de paus e kopel moneke meineime oem “de blaide baudschap” te breinge, mor aigelek faitelek wauwe z’alieën mor un zake vule. Tone gaud éme ze van Ameireka no Spanje geslépt. Ieën van de monike n eeld goo w in d oeeëg oo da t dee j Indijoane stoonge te pafe. Ze gebrekte e saurt paip mé twieë beskes dee z’in un nuisgoate stoake. Ze snauve dieë smoeër oep én gerokte doarduir in e saurt roos. D’aender Indijoane stoonge der dan mé bewaungdereeng no te zeeng .”Oviedo”[ ovjeedoo], ne Spoanse schraiver wist te zége da s ze dee paip “tabako” noemde. Loater weer dieë noam gegeive on de plaent dieë gesmoeërd weer.
Auver ’t algemieën vaungde de zoegenomd’ontdékeengsraizegers toobak mor e vees geval. Alieën matroeëze n én soldoate pafte wél is,mor dan in ’t genipt. Dee j indijoanse gewoeëntes vaungde ze mor en smèèrege bedooneeng wer da strénge strafe n oepstoonge. Mor soemege matroeëze brochte da ch goedsje mei nor Uiraupa w én geenge in ’t aupenboar ston smoeëre.
Der was er zélefs ieëne dieë der benoa ver oep den braendstoapel weer gezét. De meingse dee j em zoage smoeëre dochte da t em van den deuvel bezeite was én geenge n em oankloage. Gelukeg vlaug em alieën mor ver e poar joar in de barbitsjes.

Réklam zoe was naa nimer muigelek zau zén

Joare loater dochte ze da toobak e saurt midel was oem alerlai ziktes te geneize. Ne Fraensman, “Jean Nicot” , dieë gezaent was in Lisabon, schreif zélefs in 1559 no de Franse kuineeng da toobak en oitsteikend mideltsje was teige koppain. ’t Gevoleg was da d auveral in Uiraupa de meingse toobak geenge plaente ( der woare blaikbor vaul meingse mé koppain in dieën taid)..
In Ameireka , in “Virginia”[verdzjinija] begone d’eingelse koloniste toebak te verbaawe. As ze nor un gebaurtelaend truggeenge veele z’oep oemda s ze paipe smoeërde. Van ’t momeingt dat er nen eingelse n eidelman begon te smoeëre --- Sir Walter Raleigh [seër woalter roali] nautabeine ---- zag neemand er nog groate n in.
Der kwoame toobaksoize, zowas er oek wain-én beeroize woare. Aigenoardeg genoeg weer er gesprauke van “toobak dreengke” . In Oland sproake ze van “toobak zoige”. Alieën raike meingse koste n unaige da toongs pérmiteire want den toobak was vrieëselek deur..
’t Schol oek ni f vaul of den toobak weer toongs al verboije. Den eingelse kuineeng “Jacobus I” [ jakaubus den ieëste] ---dieë kuineeng was van 1603 tot 1625--- wau w et verbieëje. Er verschein e pamplét mé t den titel “Misocapnuc” [misokapnoek] , wa s zoevaul wilt zége as “ Smoeëroater”.
Doarin stoong aungderaendere da toobak ieëlemoal ni ch geneiskrachteg was én da smoeëre barboars was én e gevoar ver d’eingelse noase. Mor d’Eingelsmane wauwe ni nor em lestere. Ze bleive vaerder toobak smoeëre.

Stillèève mé Stoempels

De volgende kuineeng ,” Karel I “ [koarel ieën] --- wer da loater e maerek van sigaere no genoemd weer---, docht er aenders auver. Mor zain rédeneireeng was : as ze dan toch wile vaerder smoeëre, dan zal ekik er ver zerege da t da ch géld in de stoatskas breingt. “Karel I “[koarel ieën] zei da d eederieën mocht smoeëre zoevaul as em wau . Doarmei weer em dan oek den oitveengder van d’aksainze n oep den toobak. Doar zite wai na nog altaid mé ch geschaure. Ge zee j as ’t géld oepbreingt ver de stoatskas dan mag ales !
Teige ’t eingde van d’achtteengd’ ieëw begone z’in Uiraupa , néfe proime, snoive n én paipsmoeëre, oek mé sigaere. De spanjorde zén oep da ch gedacht gekaume. Stilekesoan begone z’in ieël Uiraupa sigaere te pafe.

E Kuboans Maske mé j en Avanasigaer

Auveral in Uiraupa. weere d’Eingelse noagopt én kwoame n er schandoaleg’ oeëge takse n oep al wa mé smoeëre n én ‘t dreengke van staereken draengk te moake n ad.
In vaul laende begoste ze toobak te fabriseire mor de kwalitait weer er ni beiter duir. Der was nen taid da f vaul meingse zélef tois toobak probeirde te kwieëke, mor dan kwoame de groeëte sigaerefabrike. Doar kon de klaineman nateurlek ni teige n oep.
Weroem da s ze naa zoe vrieëselek tekieër gon teige n al dee smoeërders is ver mai e groeët gretsel. Joarelaengk éme ze da d amel toogeloate want ’t brocht vaul poong in de stoatskas. Naa were z’on de schaendpoal genoageld én were z’apoart gezét gelak besmételeke zeeke. Aigelek zén da meingse n oem kompase mé t’éme. Zjust gelak de zatlape (wer da t de stoatskas oek ne schoeëne seingt on verdeengt) én de meingse dee wa tevaul vét on un laif éme ange (én dee ze soems gi waerek wile geive of dee mieër verzeikereeng mute betoale). In dee gevale spreike we van “draengkzucht” én “vétzucht”. “Zucht” is en aender waurd ver zikte. Da s zen zeeke meingse dee we teige n unaige zauwe mute beschaereme. Mor dan ni j oep dee maneer. We muige n er gin misdoadegers van moake. Ge mut lèève n én loate lèève. We weite al laengk da smoeëre ni gezaungd is. Ni f ver oe loonge( of dee van en aender) én ni f ver oewe portemenei.
De kloo w is da’k in men gazét geleize n ém da t de joonge meingse dee nog no ’t schaul gon oep de speilpletse zauwe meuge smoeëre (da d ieët nog altaid zoeë, mor der wert ni f vaul nimer gespéld oep de koor van de schaule). Naa verstoan ek er ieëlemoal ginen bal nimer van. Na zjust dee gasjes dee van joongsaf zauwe mute gelieërd were da smoeëre ni t duigt ! Snapt egai j et nog ? Dan zége soemege psicholauge n én pédagauge : “ A g’et verbieët, dan gon z’et zeiker doong.” Alei, veroit schaft dan ale wéte n én régelemeingte mor af ! Begint mor al mé t schaulréglemeingt !

128:D'Aendschoongmart

D’Aendschoongmart is da plantsje flak vuir aungs katedroal. Doar was no ’t schént vreuger ’t Katedroalkaerekof , da " ’t Klain Kaerekof ” of oek wél "’t Stieëne Kaerekof " genoemd weer. Vaul vreuger ( da ch go trug tot in de zésteengd’ ieëw) stoonge der oek kromekes wer as z'aendschoone verkochte. Vandoar de noam van ’t plantsje. Naa were der al laengk gin aendschoone nimer verkocht, mor der zén wél e poar gezélege restoroakes wer da ch ge laker kun d eite.
Varder sto t er oep d’Aendschoongmart ‘t puteke van “Quinten Matsijs” [kweengte matsais].Da d in smeidaizer gevlochte keungstwaerek oep ne stieëne raungde sokel dateirt al van 1490 (vieërteengaungderdneigeteg) én der wert gezei da t de Kweengte --dieë n aigelek ne schilder was—oit leefde ver en schoeën moagd dees keungstwaerek gesmeid ei. Bauvenoep ’t smeidwaerek sto d en béldsje da Broabau vuirstélt. Ze zége da ch ge ne weings mui t doong a ch ge ne seingt in ’t puteke goojt.
En beiter érinereeng ém ekik on de Kweengte ze puteke toongs da s z’et is gevuld ade mé schoimend beer én eederieën er van mocht tape. ’K kan menaige nimieër rapeleire wanieër én woarvuir da t da pesees was. Mor ver mai part muige ze da nog dikwels doong.
Taides de zaumer as Laura schént kun d’eer ale moandagoavende n oep en téraske zite lestere no den baijord van de katedroal.

Den ingang van de Katedroal langs de kaent van d'Aendschoongmart

Mor oep d’Aendschoongmart is er joare geleije n oek ne vrieëseleken dram gebuird:
Der was is ne joonge gast dieë tot auver zen oeëre verleefd was oep e schoeë maske ( zoe zén er ieël vaul in Aentwaerepe !). Ze zoage mekaendere doeëdgèère. Deroem beslaute ze van in ’t aaweleksboetsje te stape. Mor un aawers wauwe der ni f van weite. Der weer ale doage n ambras auver gemokt. Ten ainde road zén ze dan bauve n in den taure van de katedroal gekloeme én zén z’aend in aend no beneije gesproonge. Ze veele wél in aungderd stukskes. Toongs beséfte n un aawers wa da z’un keengdere n ade n oangedon. De familes leete ne schoeëne grafstieën pletse woar da t da kopeltsje gestereve was én mé s zoevaul stukskes kauper in as da s ze gevaungde n ade van un keengdere. As g’oep d’Aendschoongmart on’t puteke van “Quinten Matsijs” [kweengte matsais] go stoan dan sto d’ongevèèr oep de plets woarda t dee joonge meingse soame gestereve zén .

't Puteke van de Kweengte